Cơ chế gây ho do trào ngược dạ dày

Trào ngược dạ dày – thực quản xảy ra khi cơ thắt thực quản dưới (LES) hoạt động không hiệu quả, khiến dịch vị acid và thức ăn từ dạ dày trào ngược lên trên. Khi dịch vị này tiếp xúc với niêm mạc thực quản, họng hoặc thanh quản, nó sẽ gây kích thích và phản xạ ho.

Có hai cơ chế chính giải thích hiện tượng ho do trào ngược dạ dày:

1. Cơ chế trực tiếp: Acid dạ dày trào ngược lên thực quản, thậm chí lan đến hầu họng, thanh quản. Tại đây, acid gây viêm, phù nề niêm mạc, kích thích dây thần kinh cảm giác và tạo phản xạ ho.

2. Cơ chế gián tiếp: Acid trào ngược làm tổn thương niêm mạc thực quản, dẫn đến tăng nhạy cảm thần kinh và kích hoạt phản xạ phế vị (vagal reflex). Phản xạ này gây co thắt phế quản, tăng tiết nhầy và ho, ngay cả khi acid chưa đi đến họng.

Đây là lý do nhiều bệnh nhân bị ho mạn tính dù không có cảm giác ợ chua hay nóng rát điển hình.

Triệu chứng nhận biết ho do trào ngược dạ dày

Việc phân biệt ho thông thường với ho do trào ngược dạ dày khá khó, bởi triệu chứng dễ nhầm lẫn. Tuy nhiên, vẫn có một số đặc điểm gợi ý:

• Ho khan kéo dài trên 8 tuần, không đáp ứng với thuốc ho thông thường.

• Ho thường xuất hiện hoặc nặng hơn sau khi ăn no, uống rượu bia, cà phê hoặc khi nằm.

• Có thể kèm theo khàn giọng, đau họng, cảm giác vướng họng.

• Một số trường hợp có biểu hiện trào ngược điển hình: ợ chua, ợ nóng, đầy bụng.

• Ho tăng về đêm, đặc biệt khi nằm xuống hoặc lúc sáng sớm sau khi ngủ dậy.

Điều đáng lưu ý là có tới 20–30% bệnh nhân bị trào ngược dạ dày – thực quản chỉ có triệu chứng ho mạn tính, hoàn toàn không có ợ chua hay nóng rát thượng vị. Vì vậy, việc thăm khám chuyên khoa là cần thiết.

Vì sao ho do trào ngược dạ dày dễ bị chẩn đoán nhầm?

Nhiều trường hợp bệnh nhân ho mạn tính được điều trị theo hướng viêm phế quản, hen suyễn hoặc dị ứng nhưng không cải thiện. Nguyên nhân là vì ho do trào ngược dạ dày không phải lúc nào cũng có dấu hiệu tiêu hóa rõ ràng. Ngoài ra, triệu chứng ho dễ bị quy kết cho các bệnh lý hô hấp thông thường. Chỉ khi điều trị kháng sinh hoặc thuốc ho không hiệu quả, bác sĩ mới nghĩ đến khả năng trào ngược.

Các nghiên cứu chỉ ra rằng khoảng 10–40% bệnh nhân ho mạn tính thực chất có liên quan đến bệnh trào ngược dạ dày. Điều này nhấn mạnh tầm quan trọng của việc chẩn đoán phân biệt.

Biến chứng nếu không điều trị kịp thời

Ho kéo dài không chỉ ảnh hưởng đến chất lượng cuộc sống mà còn gây ra nhiều biến chứng. Khi ho do trào ngược dạ dày không được điều trị đúng cách, người bệnh có thể đối mặt với:

• Viêm họng, viêm thanh quản mạn tính, dẫn đến khàn tiếng.

• Co thắt phế quản, dễ nhầm với hen suyễn.

• Rối loạn giấc ngủ do ho về đêm.

• Nguy cơ cao bị viêm phổi hít nếu acid và dịch dạ dày trào ngược xuống đường hô hấp dưới.

Ngoài ra, trào ngược mạn tính còn làm tăng nguy cơ biến chứng nặng như Barrett thực quản và ung thư thực quản.

Chẩn đoán ho do trào ngược dạ dày

Để xác định chính xác nguyên nhân gây ho, bác sĩ thường kết hợp thăm khám lâm sàng, khai thác bệnh sử và các xét nghiệm cận lâm sàng.

• Nội soi dạ dày – thực quản: đánh giá tổn thương niêm mạc do acid.

• Đo pH thực quản 24 giờ: phương pháp “tiêu chuẩn vàng” giúp xác định có trào ngược acid hay không.

• Đo áp lực thực quản: kiểm tra chức năng cơ thắt thực quản dưới.

• Chẩn đoán loại trừ: cần loại trừ các nguyên nhân hô hấp khác như viêm phế quản, hen suyễn, lao phổi.

Chỉ khi có bằng chứng rõ ràng, bác sĩ mới đưa ra kết luận chính xác về ho do trào ngược dạ dày.

Điều trị ho do trào ngược dạ dày

Điều trị không chỉ tập trung vào cắt cơn ho mà quan trọng hơn là kiểm soát bệnh lý trào ngược. Các hướng điều trị bao gồm:

Thay đổi lối sống

• Ăn thành nhiều bữa nhỏ, tránh ăn no và không nằm ngay sau khi ăn.

• Tránh thực phẩm kích thích trào ngược: đồ chiên rán, cay nóng, cà phê, rượu bia.

• Nâng cao đầu giường 15–20cm khi ngủ để hạn chế trào ngược về đêm.

• Giảm cân nếu thừa cân, béo phì.

Điều trị nội khoa

• Thuốc ức chế bơm proton (PPI): giảm tiết acid, ví dụ omeprazole, esomeprazole.

• Thuốc kháng H2: famotidine, ranitidine (hiện ít dùng).

• Thuốc bảo vệ niêm mạc: sucralfat, alginate.

• Thuốc tăng cường nhu động: domperidone, metoclopramide.

Các thuốc giảm ho đơn thuần thường ít hiệu quả, chỉ dùng hỗ trợ trong giai đoạn đầu.

Điều trị ngoại khoa

Trong một số trường hợp trào ngược nặng, kháng trị với thuốc, bác sĩ có thể cân nhắc phẫu thuật tạo hình cơ thắt thực quản dưới (Nissen fundoplication). Tuy nhiên, đây không phải lựa chọn phổ biến.

Phòng ngừa ho do trào ngược dạ dày

Để giảm nguy cơ và ngăn ngừa tái phát, người bệnh cần duy trì lối sống lành mạnh, điều chỉnh chế độ ăn uống và tuân thủ điều trị. Ngoài ra, tái khám định kỳ giúp kiểm soát bệnh tốt hơn và phòng ngừa biến chứng nguy hiểm.

Ho do trào ngược dạ dày là một triệu chứng phổ biến nhưng dễ bị bỏ qua hoặc chẩn đoán nhầm. Cơ chế gây ho liên quan chặt chẽ đến việc acid dạ dày kích thích trực tiếp hoặc gián tiếp hệ thần kinh hô hấp. Nếu không được nhận diện và xử trí đúng, tình trạng này có thể kéo dài, gây ảnh hưởng nặng nề đến chất lượng cuộc sống và làm tăng nguy cơ biến chứng. Việc thăm khám sớm, điều chỉnh lối sống và tuân thủ điều trị theo chỉ định của bác sĩ là chìa khóa giúp kiểm soát hiệu quả ho do trào ngược dạ dày, đồng thời bảo vệ sức khỏe đường tiêu hóa và hô hấp.

Tài liệu tham khảo

1. Vakil N, et al. (2006). The Montreal definition and classification of gastroesophageal reflux disease (GERD): a global evidence-based consensus. Am J Gastroenterol.

2. Irwin RS, et al. (1993). Chronic cough as the sole presenting manifestation of gastroesophageal reflux. Am Rev Respir Dis.

3. National Institute of Diabetes and Digestive and Kidney Diseases (NIDDK). Definition & Facts for GERD.

4. American College of Gastroenterology. (2021). Guidelines for the diagnosis and management of GERD.

5. Kahrilas PJ, et al. (2016). Chronic cough due to gastroesophageal reflux in adults: CHEST guideline and expert panel report. Chest.