Ngưu nhĩ phong là gì? Đặc điểm và tính vị theo Đông y

Ngưu nhĩ phong, còn được gọi là cỏ roi ngựa, mã tiên thảo, cỏ tiên hạc, có tên khoa học Verbena officinalis. Đây là loài cây thân thảo mọc phổ biến ở nhiều vùng nắng nóng Việt Nam. Thân cây cao trung bình 40–80 cm, có rãnh dọc đặc trưng. Lá mọc đối, xẻ thùy sâu hình lông chim, mép răng cưa nhẹ, trong khi hoa nhỏ màu tím nhạt mọc thành gié dài rất dễ nhận biết.

Theo y học cổ truyền, ngưu nhĩ phong mang vị đắng, tính mát, quy vào kinh Can và Tỳ. Chính nhờ tính mát và khả năng hoạt huyết, vị thuốc này được ứng dụng để giải độc, tiêu viêm, tán ứ, hỗ trợ điều trị các chứng cảm mạo kèm sốt, đau đầu, tắc kinh hay các bệnh ngoài da.

Thành phần hóa học của ngưu nhĩ phong

Những nghiên cứu phân tích gần đây cho thấy ngưu nhĩ phong chứa nhiều hoạt chất có giá trị dược lý. Nhóm chất iridoid glycoside như verbenalin, hastatoside và aucubin được chứng minh có hoạt tính kháng viêm, an thần nhẹ và chống oxy hóa. Bên cạnh đó, cây còn chứa flavonoid, tinh dầu và một số acid hữu cơ có tác dụng ức chế vi khuẩn và giảm phản ứng viêm.

Những hoạt chất này chính là nền tảng để giải thích vì sao dược liệu lại có khả năng hỗ trợ giảm đau, giảm sưng và thúc đẩy phục hồi mô tổn thương — điều vốn được dân gian sử dụng từ lâu.

Công dụng của ngưu nhĩ phong

Trong Đông y, ngưu nhĩ phong thường được dùng để hỗ trợ cảm sốt, đau đầu, rối loạn kinh nguyệt hoặc các chứng sưng đau ngoài da. Tính chất thanh nhiệt – giải độc giúp vị thuốc này giảm cảm giác nóng trong, hỗ trợ tiêu viêm và làm dịu các tình trạng kích ứng.

Y học hiện đại lại tiếp cận theo góc độ khác, dựa trên các nghiên cứu về khả năng chống viêm, chống oxy hóa và kháng khuẩn. Các chiết xuất từ Verbena officinalis được ghi nhận giúp giảm phản ứng viêm cấp và ức chế một số loại vi khuẩn thường gặp ở da. Một số nghiên cứu tiền lâm sàng còn ghi nhận tác dụng an thần nhẹ, giúp cải thiện giấc ngủ nhờ hoạt chất verbenalin.

Nhờ sự kết hợp giữa kinh nghiệm truyền thống và bằng chứng khoa học, ngưu nhĩ phong ngày càng được tiếp cận như một vị thuốc vừa lành tính, vừa đa tác dụng.

Cách dùng ngưu nhĩ phong và những bài thuốc thường gặp

Cách dùng phổ biến nhất là sắc uống. Toàn cây (trừ rễ) được phơi khô, mỗi ngày dùng từ 8–15 g, sắc với khoảng nửa lít nước rồi cô lại còn khoảng 250–300 ml. Vị thuốc thường được phối hợp với kinh giới, hương nhu hoặc ích mẫu tùy theo mục đích điều trị.

Trong dân gian, ngưu nhĩ phong tươi cũng được sử dụng để hỗ trợ các tình trạng viêm ngoài da. Cách đơn giản nhất là giã nát cây rồi đắp lên vùng sưng, hoặc nấu nước đặc để rửa. Một số vùng miền còn dùng ngưu nhĩ phong ngâm rượu để xoa bóp khi bị bầm tím hay đau nhức, nhưng không dùng để uống.

Ở phụ nữ có rối loạn kinh nguyệt, vị thuốc này đôi khi được kết hợp với ích mẫu và hương phụ để điều hòa khí huyết. Tuy nhiên, vì tác dụng hoạt huyết rõ rệt, ngưu nhĩ phong không được dùng cho phụ nữ mang thai.

Đối tượng không nên dùng và các tác dụng phụ có thể gặp

Mặc dù tương đối an toàn, ngưu nhĩ phong vẫn có những chống chỉ định nhất định. Người đang mang thai, người có rối loạn đông máu, người huyết áp thấp hoặc đang dùng thuốc chống đông cần tránh dùng để hạn chế nguy cơ tương tác. Với người có cơ địa nhạy cảm, dược liệu đôi khi có thể gây buồn nôn, đau bụng nhẹ hoặc kích ứng da khi dùng ngoài.

Việc sử dụng kéo dài và không đúng liều có thể dẫn đến rối loạn tiêu hóa. Do đó, dù là thảo dược, người bệnh vẫn nên tham khảo ý kiến bác sĩ hoặc thầy thuốc để được hướng dẫn phù hợp.

Lưu ý khi sử dụng ngưu nhĩ phong

Để đảm bảo hiệu quả, nên lựa chọn dược liệu sạch, không mốc, không lẫn tạp. Ngưu nhĩ phong cũng không nên dùng cùng lúc với các bài thuốc có tính hoạt huyết mạnh nếu không có hướng dẫn chuyên môn. Với người đang điều trị bằng thuốc tây, đặc biệt là thuốc an thần hoặc thuốc chống đông, cần trao đổi với bác sĩ trước khi sử dụng.

Ngưu nhĩ phong là vị thuốc quen thuộc của Đông y với nhiều công dụng thanh nhiệt, tiêu viêm, hoạt huyết và giảm đau. Nghiên cứu hiện đại cũng cho thấy nhiều hoạt chất sinh học quan trọng trong cây mang lại khả năng kháng viêm và chống oxy hóa. Tuy nhiên, dù là dược liệu tự nhiên, việc dùng ngưu nhĩ phong cần có hiểu biết đúng để đảm bảo an toàn, nhất là ở những người có bệnh nền hoặc phụ nữ mang thai.

Tài liệu tham khảo

1. WHO Monographs on Selected Medicinal Plants – Verbena officinalis.
   https://iris.who.int/handle/10665/42422

2. PubMed: Anti-inflammatory activity of Verbena officinalis extract.
   https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/24486714

3. Journal of Ethnopharmacology: Pharmacological effects of Verbena officinalis.
   https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/S0378874114003187

4. Tài liệu “Cây thuốc và động vật làm thuốc Việt Nam” – Viện Dược liệu Việt Nam.
   https://thuocdongy.edu.vn/cay-thuoc/